Պապ թագավոր

Պապ թագավորի գահակալումը.
Երբ հայաստանը գտնվում էր Պարսկաստանի և Հռոմի պաշարման տակ,այդ ժամանակ գահ է բարձրանում Պապ թագավորը՝ (370-374) թթ.Արշակ Բ-ի և Փառանձեմ թագուհու որդին: Արշակ Բ-ն գտնվում էր գերության մեջ Անհուշ բանտում՝ Շապուհի կողմից, թագուհին էլ գերության մեջ էր Երազգավորսում: Անմարդկային խոշտանգումների ենթարկելով՝ սպարապետին: Տարբեր տիպի կտտանքների ու հալածանքներից հետո սպարապետին տիկ են անում, կախելով Արշակի առաջ, իսկ այդ ժամանակ կաթողիկոսը շարունակում էո կառուցել եկեղեցիներ: Պարսիկները, Մերուժանը և Վահանը երկրի տարբեր վայրերում ավերածություններ էին կատարում,ատրուշաներ կառուցում և հայերին բռնի ուժով պարտադրում մազդեզականության: Երկիրը շատ ծանր վիճակում էր:  Հայոց սպարապետ է դառնում Մուշեղը՝ Վասակ Մամիկոնյանի որդին: Մուշեղ սպարապետը շրջում էր երկրում և քանդում պարսիկների և հայրենիքը ուրացողների կառուցած մազդեզական ատրուշաները: Պապ թագավորը տեր է կանգնում Դարույնք բերդում պահվող Արշակունյաց գանձերին, երկրում վերաշինվում են ավերված բնակավայրերը, նորոգվում եկեղեցիները, կարգի բերում պետության գործերը: 371թ.-ին Բագրևան գավառի Ձիրավի դաշտում Պապ թագավորը մարտավարության բոլոր կանոներով հայ-հռոմեական միացյալ ուժերը նախապատրաստում է վճռական ճակատամարտի, հայոց զորքի թիվը մոտավորապես 90 հազար էր: Լուսադեմին սկսվում է ձիրավի ճակատամարտը Ներսես կաթողիկոսն էլ հայոց հաղթանակի համար աղոթում է Նպատ լեռան վրա: Մուշեղի և Պապի զորագնդերը հաջողությամբ հաղթանակում են ճակատամարտը: 372թ-ին Շապուհը զորքով ներխուժում է դեպի Գանձա իսկ Մուշեղը լուր ստանալով անմիջապես մարտի է նետվում և ջախջախում պարսկական ուժերին: Երկրում  վերականգնվում է խաղաղություն: 


Պապի բարեփոխումները.Պապ թագավորն և Մուշեղ սպարապետը կարգավորում են բանակը, բանակի թիվը հասցնելով մոտ հարյուր հազարի: Հոգևորակաների եղբայրներին, զավակներին և ազգականերին պարտադրվում է պետական ծառայություն կատարել:Կրճատում են եկեղեցիների քանակը,վերացնում է <<պտղի և տասնորդների կարգը>> այսինքն բերքից եկեղեցուն վճարվող տուրքը: Պապի հրամանով փակվում են կուսանոցները և այրիների ապաստանները, թույլ է տրվում կույսերին և այրիներին ամուսնանալ, այսպիսով Պապը խրախուսում էր երկրի բնակչության և բանակի թվաքանակի աճը: Հայաստանից վտարվել էին պարսից զորքերը: Մինչ այդ հայոց կաթողիկոսներն օծվում էին հռոմեական Կեսարիա` տեղի եպիսկոպոսի կողմից, և բնականաբար, հայոց եկեղեցին կախման մեջ էր Կեսարիայի մետրոպոլիտից: Պապ թագավորը խախտեց այդ կարգն ու նորընծա կաթողիկոսին` Հուսիկին, օծել տվեց որպես ամենայն հայոց կաթողիկոս հենց Հայաստանում` դրանով իսկ անկախացնելով հայոց եկեղեցին օտար ազդեցությունից: Պապը ուզում էր Վաղես կայսրից հետ պահանջել Կեսարյայի տաս քաղաքները որոնք հնում հայերինն էին, սակայն Վաղես կայսրը դավադրությամբ է պատասխանում, բայց Պապը մեծ դժվարությամբ իր 300 հոգանոց թիկնապահ գնդով կարողանում է խուսափել ծուղակից և վերադառնում է Մեծ Հայք: 374թ.-ին դավադրորեն սպանւմ են Պապ թագավորին խնջույքի ժամանակ Վաղես կայսրի հրամանով:

Արշակունյաց թագավորության անկումը.Պապի սպանությունից հետո Մեծ Հայքում թագավորում է Վարազդատը (374-378թթ.) ով վերադարձել էր Հռոմից, այնտեղ Վարազդատը Օլիմպիական խաղերի հաղթող էր, քանի որ նա անփորձ էր, Մուշեղն էր նրան բարի խրատներ է տալիս: Հռոմեական Կայսրութունը Մեծ Հայքին ձգտում էր պահել իր քաղաքական ոլորտի մեջ:
Սմբատ Սահառունի նախարարը, որը Վարազդատի ուսուցիչն էր եղել և նրան տրամադրում էր Մուշեղ Սպարապետի դեմ և դավադրաբար սպանում Մուշեղ Մամիկոնյանին: Պարսկաստանի գերությունից վերադառնում է Մամվել Մամիկոնյանը ստանձնելով սպարապետության գործն և կանգնում Մամիկոնյան տոհմի տանուտերությանը, պահանջելով Վարազդատից հեռանալ երկրից, իսկ մյուս դավաճաներին  մահապատժի ենթարկում: Հայոց գահին հաստատվում է Արշակ III (378-387թթ.): Մանվելն ամուսնացնում է իր Վարազդուխտ դստերը Արշակ III-ի հետ: Երբ Մանվելը ծանր հիվանդ էր պատվիրում է հավատարիմ լինել Արշակ թագավորին, հայոց աշխարը պաշտպանել թշնամիներից: Արշակունիների տոհմից Խոսրովին 385 թ-ին Պարսից արքան ուղարկում է հայաստան: Արշակ III հեռանալով Հայաստանի արևմտյան մաս մահանում է:

387 թ-ին Մեծ Հայքի թագավորությունը բաժանվում է երկու մասի՝արևմտյան մասը անցնում է Հռոմի կայսրության տակ, իսկ արևելյանը մասը Պարսկաստանին: Հարավարևմտյան մասում պահպանվում էր Հայ նախարարաների ինքնությունը:Խոսրով IV իշխում էր արևելյան Հայաստանը, իսկ արևմտյան Հայստանում Թեոդոս I-ին կայսրը հանձնում է կուսակալներին՝ կոմեսներին:Խոսրով IV-ը Թադեոս I-ի համաձայնությամբ հարկ է վճարում Հայաստանի արևմտյան մասը իշխելու նպատակով: Նշանակում է կաթողիկոս Սահակ Պարթևին՝ Ներսես Մեծի որդուն՝ առանց Սասանյանեիր համաձայնության:Շապուհ III-ը զայրանալով այդ որոշման վրա նենգորեն ձերբակալում է Խոսրովին և մի քանի նախարարներին: Պարգև Ամատունի իշխանը հարձակվում է Պարսկական բազմաթիվ պահակախմբերի վրա, զոհվում են շատ հայեր ,իսկ Պարգևին գերի են վերցնում տանում Պարսկաստան:

Խոսրով IV-ի եղբոր Վռամշապուհ արքայի (388-414թթ.) գահակալության տարիները խաղաղ էին:Սակայն Պարսկաստանի և Կայսրության միջև բաժանված հայաստանի սպառնացող վտանգը կար,մնում էր:Այդ ժամանակ մեծ ջանասիրությամբ գործում էր Սահակ Պարթևը:Նա խորհրդակցում է Վռամշապուհ արքայի հետ Համազասպ Մամիկոնյանին սպարապետ նշանակելու համար:Պարսից արքան համաձայնվում է, որ Խոսրովի ազատման համար պայքարած նախարարները նորից տեր դառնան իրենց տիրույթներին, դրանք Կամսարականներն էին Ամատունիները:Վռամը շտապում էր կարգավորելու հարաբերություները Վռամշապուհի հետ,քանի որ խառնաշփոթ էր ստեղծվել կայսրությունում:Վռամշապուհին հաջողվում է օգտվել ստեղծված իրավիճակից,միավորել Մեծ Հայքի երկու մասերը Բյուզանդիային և Պարսկաստանին հարկ վճարելու գնով:Այդ շրջանում զարգանում է մշակույթը,արքայի և Սահակ Պարթև կաթողիկոսի հովանավորությամբ Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծում է Հայոց այբուբենը (405թ.):
ՎռամՇաուհիմահիցհետոնրաորդինԱրտաշեսըփոքրէր:ՀայնախարարներըՀասկերտառաջինթագավորիմիջոցովթագավորէնշանակումԽոսրով IV-րդինորը 8 ամիսանցմահանումէ:ՀասկերտըգահինէնստեցնումիրորդունՇապուհին,որըանարգաբարոկառավարումէչորստարի: Նրանից հետո ՄեծՀայքում Գահակալում  է Վռամշապուհիորդին Արտաշեսը,բայց նախարարները ուզում էին գահնկեց անելԱրտաշեսին և դիմում են Պարսից արքային դրան դեմ է լինում Սահակ Պարթև կաթողիկոսը և ասում. <<Քավ լիցի՝ իմ մոլորված ոչխարը մատնեմ գայլին>>:
Հայ նախարարները բողոքելով Պարսից արքունիքին իբրև Սահակ կաթողիկոսը և  Արտաշես թագավորը անցել են Հույների կողմը:Զայրացած Վռամը հրամայում է թագավորությունը վերցնել Արտաշեսից և նրան արգելափակել Պարսկաստանում, իսկ Սահակ Պարթևին զրկել կաթողիկոսությունից և նրա փոխարեն նշանակել Սուրմակի:Նախարարները մեծ նվերներ ստացած վերադառնում են Հայաստան: Ըստ Եղիշեյի՝<<Հայոց նախարարներին անցավ թագավորությունը,որովհետև թեպետև հարկը պարսից արքունիքին էր գնում,սակայն հայոց այրուձին ամբողջապես նախարարներն էին առաջնորդում պատերազմի ժամանակ>: Նախարարները իշխում էին Հայկական պետականությունը:

Ամփոփում.Իմ կարծիքով Պապ թագավորը երիտասարդ,եռանդուն արքա էր,որն իր չորս տարվա գահակալման ընթացքում կատարեց բազմաթիվ հայրենանվեր գործեր:Նա կարողացավ ազատազրկել Մեծ Հայքը Պարսկաստանից և Հռոմից,կարողացավ փակել կուսանոցները և այրիանոցները, որը բնակչության աճին նպաստեց նաև բանակին, կարողացավ ստեղծել հզոր բանակ,որը շատ կարևոր էր այդ ժամանակաշրջանում:Նա միևնույն ժամանակ կարողացավ հարված հասցնել և´ Հռոմին ,և´ Պարսկաստանին: Նա անկախացրեց եկեղեցին Հռոմից և վերացրեց Պարսկաստանի բազմահազարանոց զորքերը:Վերացրեց հարկերը կրճատեց եկեղեցաշինությունը:Պապը փորցեց կանխել նախարարների կենտրոնախույս լինելը:Նա Հայոց պատմության մեջ մնաց որպես նշանավոր արքաներց մեկը: